Rijksmuseum Twenthe - Het kunstmuseum van Enschede

Archief 2014<div>De ontdekking van de wereld</div>

Tot 5 januari 2015 - Na Permeke en de Vlaamse expressionisten en Rubens, Van Dyck, Jordaens. De Vlaamse barok presenteert Rijksmuseum Twenthe met De ontdekking van de wereld het laatste luik van de prestigieuze, drieledige samenwerking met het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen (KMSKA). Twintig vijftiende- en vroeg-zestiende-eeuwse werken uit de verzameling van het Antwerpse Koninklijk Museum, van de hand van van Eyck, van der Weyden, maar ook van Memling, Metsijs, Gerard David en vele anderen – worden aangevuld met hoogtepunten uit de eigen middeleeuwse collectie. 

Religieuze fundamentalisten 

Middeleeuwers waren religieuze fundamentalisten: wat in de Bijbel stond, was zonder meer waar. Geen vijftiende-eeuwer die eraan twijfelde dat God de mens heeft geschapen en hem het Aards Paradijs schonk. Toen plukte Eva de verboden vrucht, Adam beet, en de speeltijd leek voorgoed voorbij. Maar in zijn oneindige goedheid stuurde God zijn Zoon naar de aarde. Wie leeft naar Christus’ voorbeeld, zal na het Laatste Oordeel worden beloond met een plekje in de hemel: het herstelde Paradijs.



Besef van het Einde

Voor de vijftiende- en vroege zestiende-eeuwse mens is dit de kapstok, de kern van zijn bestaan, even zeker en onbetwist als de evolutieleer vandaag (op een stuk of wat creationisten na). De middeleeuwer surft mee op de golven van de heilsgeschiedenis en hoort zijn leven te leven in een voortdurend besef van het Einde.


Hulplijn bij het bidden

De schilderkunst speelt bij dit alles een cruciale rol. Niet enkel herinneren de schilderijen de gelovige voortdurend aan de grote, religieuze verhalen: ze helpen ook bij het bidden. Bovendien geven ze de gelovige de kans om zichzelf voor te stellen in het gezelschap van de heiligen, de Maagd, of Christus zelf. Zo bidden de gelovige en zijn hemelse hulplijnen eeuwig voor zijn zielenheil.



Een bezorgde mama en een liefhebbende God

Daarbij is de geschilderde God is niet langer een strenge heerser, Maria geen afstandelijke Madonna meer. Ze verandert in een liefhebbende, vertederde en bezorgde mama, en later een intens treurende vrouw. Christus zelf wordt een man van vlees en bloed, die bloedt, zweet, en helse pijnen lijdt. De confrontatie met de menselijkheid van Jezus en zijn Moeder maken het de gelovige makkelijker om zich in te leven in het mysterie van het geloof. Maar tegelijk krimpt zo de kloof tussen hemel en aarde. Dat gevoel wordt nog versterkt door de gedachte dat alles op aarde – van de hoogste boom tot de kleinste boterbloem – is geschapen door God. Maar God openbaart zichzelf ook in de glans van een parel en in het goddelijke licht dat wordt weerkaatst in een edelsteen. Precies daarom wordt het vanaf de 15de eeuw zo belangrijk om de werkelijkheid tot in het kleinste detail weer te geven in de schilderkunst.


Obsessie voor details

Hoewel de schilderijen van Jan van Eyck nog aan het prille begin staan van deze ‘ars nova’ – de ‘nieuwe kunst’ – vormen ze tegelijk het onmiskenbare hoogtepunt. Van Eycks ‘Madonna bij de fontein’ is weliswaar doordrongen van symboliek, maar is tegelijk ontroerend, herkenbaar, en haast obsessioneel gedetailleerd: van Eyck schildert met een genadeloos analytische blik. Het is precies die fascinatie voor de werkelijkheid die er in de loop van de volgende eeuwen voor zal zorgen dat de diepreligieuze wereld langzaam, tergend langzaam, verbrokkelt. Vanuit een oprecht religieus gevoel werd de wereld verkend, maar in die wereld blijkt God finaal nergens te bespeuren. Een grasspriet is gewoon een grasspriet, geen kosmisch teken van een onzichtbare God. In die zin zetten van Eyck en de zijnen onbewust de eerste stap naar de secularisering van de wereld. De geschiedenis is niet vies van een vleugje ironie.



Publicatie bij de tentoonstelling

Bij de tentoonstelling verschijnt een boek waarin acht kunsthistorici, filosofen en letterkundigen hun licht laten schijnen op de ontwikkelingen in de kunst van de vijftiende en zestiende eeuw. Stuk voor stuk zijn hun teksten puzzelstukjes, en dragen ze bij tot een beter begrip van dit unieke kantelmoment in de (kunst)geschiedenis, waarin de werkelijkheid voor het eerst sinds de Oudheid opnieuw het onverbiddelijke ijkpunt wordt in de beeldende kunst. Want precies hier, in die verre, haast exotische en sprookjesachtige middeleeuwen, ligt de wortel van de maatschappij zoals we die vandaag nog steeds kennen. U kunt de publicatie bestellen door een mailtje te sturen naar info@rijksmuseumtwenthe.nl. De publicatie is €15,-, vrienden van het museum betalen €10,-.